Can Irmak Özinanır
Polonya'da Varşova gettosunda Nazilere karşı Yahudi direnişinin önderliğini yapan Marek Edelman, aynı şehirde 90 yaşında hayatını kaybetti. Edelman, Z Yayınları tarafından yayınlanan Varşova Gettosu Savaşıyor isimli kitabın da yazarıydı.
Naziler, 1939 yılında Varşova'yı işgal ettiler. Bu işgal şehirde yaşayan 300.000 Yahudi için ölümle burun buruna geldikleri karanlık günlerin başlangıcı anlamına geliyordu. Kısa süre içinde tüm Yahudiler, tifüsün yaygın olduğu bir bölgeye yerleştirildi ve bu bölgenin etrafı kalın duvarlarla çevrildi. Varşova gettosu böyle ortaya çıktı.
Varşova gettosu her ay 6000 insanın açlıktan ve sefaletten öldüğü, insanların yiyecek bulabilmek için çöplükleri karıştırdığı, dikenli telleri aşmak isteyenlerin Yahudilerin kendi içinden oluşturulan polis birliği tarafından vurulduğu bir cehennemdi. Naziler "üretkenliği arttırmayı" çok önemsiyorlardı, insanları toplayıp çalışma kamplarına göndermek ve Yahudileri canlı canlı yakarak imha etmek bu "üretkenliğin" önemli bir parçasıydı. Toplu bir ayaklanma mümkün gözükmüyordu, insanların moralleri sıfır noktasındaydı ve herhangi bir karşı çıkış ölümle eş anlamlıydı. 1941 yılında sistemli bir imha politikası hayata geçiyoru.
1942 yılında sosyalist bir programa sahip Yahudi işçi birliği olan Bund tarafından ilk savaş örgütü ZOB kuruldu. Edelman, Bund'un gençlik örgütünde sosyalist bir Yahudiydi. 1942 Temmuz'unda toplu tasfiyeler başladı. Tüm "üretken olmayan Yahudiler" doğuda bir bölgeye gönderilmeye başlandı. Eylül ayına gelindiğinde gettoda sadece 60.000 kişi kalmıştı.
18 Ocak 1943'te ikinci tasfiye harekatı başladı. Getto halkı bu sefer direnmeye kararlıydı. ZOB ve Yahudi Askeri Birliği (ZZW)'nin bir araya gelmesi ile ilk silahlı direniş başladı. Naziler, iki ateş arasında bırakıldı, çatışmalar 4 gün sürdü. Getto direnişçileri aralarında lider kadrosundan insanlar da olmak üzere ağır kayıplar vermelerine rağmen, Alman birlikleri geri çekildi, ZOB bazı silahları ele geçirmeyi başardı.
Naziler, Nisan ayında bir tasfiye operasyonu daha başlattılar. ZOB tekrar direnişe geçti, Marek Edelman bu dönemde ayaklanmanın liderlerinden Mordechaj Anielewicz'in ölümü üzerine Getto direnişinin önemli liderlerinden birisi oldu. Direniş, Mayıs ayına kadar sürdü. 8 Mayıs'ta Naziler, ZOB'un yer altı karargahına ulaştı. 16 Mayıs'ta ZOB'un cephanesi tükendi ve direniş sona erdi. Edelman dışındaki ZOB önderliği, Nazilerin eline geçmemek için intihar etti, Edelman ise bir liderin intihar etme şansı olmadığı düşüncesindeydi. Ayaklanma sırasında 13.000 Yahudi öldürüldü, 50.000'i ise toplama kamplarına gönderildi. Varşova gettosu ayaklanması yenildi ancak Nazilere karşı direnişin en açık kıvılcımı oldu, 1 yıl sonra Varşova ayaklanması gerçekleşti.
Edelman, Polonya İşçi Partisi'ne bağlı Halkın Ordusu isimli bir yer altı örgütünün aktivistlerinden yardım alarak kaçtı ve sonra onlara katılarak 1944'teki Varşova ayaklanmasına katıldı. Savaş sonrasında kardiyolog oldu. Polonya'da "sosyalizm" adı altında kurulan devlet kapitalisti rejimin baskılarına karşı Edelman, 1976'da İşçileri Savunma Komitesi'ne katıldı. Bu hareket sonradan Dayanışma Sendikası'na dönüştü.
Marek Edelman, hayatı direnişin içinde geçmiş birisiydi, önce Nazilere sonra stalinist bürokrasiye… Yoldaşları onu unutmayacaklar.
