Volkan Akyıldırım
Rus bilimkurgu yazarı Yevgeni Zamyatin doğumundan 125 yıl sonra, distopik bir geleceği çağrıştıran iklim değişikliği, nükleer silahlar ve toplumsal yıkım gibi küresel sorunların ortasında hatırlanıyor. 1920 yılında yazdığı Miy (Biz) 21. yüzyılın sosyalizmi tartışmalarında bir anda beliriyor.

Bolşevik
Yevgeni Zamyatin, 1 Şubat 1884'te bir rahibin oğlu olarak dünyaya geldi. Gemi mühendisliği öğrenimi gördüğü sırada Bolşeviklere katıldı. Rus devriminin merkezi olan Petersbug'da 1905 devriminde yer aldı. Petersburg Sovyeti'nin üyesi olduğu için tutuklandı ve sürgüne gönderildi. Buradan Finlandiya'ya kaçıp, Rusya'ya geri döndü. 1906-1911 yılları arasında Petersburg'da illegal olarak yaşadı.

1911 yılında ikinci kez tutuklanan Zamyatin bir hobi olarak kısa öyküler yazmaya başladı.  Hikâyeleri dikkat çekti ve beğeni toplamaya başladı. 1913'te aftan dolayı hapisten çıktı. 1914 yılında, 1. Dünya Savaşı başlamıştı. Sosyalist gazetelerde yayımlanan savaş karşıtı hikâyesi Na Kuliçkah'ı (Çok Uzaklarda) nedeniyle Zamyatin hakkında soruşturma açıldı. Yeniden tutuklandı ve hikâyenin basımı yasaklandı.

Gerçek edebiyat
1916 ve 1917'de buz kırıcı gemilerde çalıştı. Yazmaya devam etti bir yandan da. 1917 Ekim Devrimi'yle birlikte yeniden Rusya'ya döndü. Sosyalist edebiyatçılar Jack London ve H. G. Wells'in eserlerini çevirdi. ''Gerçek edebiyatın güvenilir ve gayretkeş görevliler tarafından değil, ancak çılgınlar, münzeviler, gizemciler, hayalciler, asiler ve şüpheciler tarafından gerçekleştirilebileceğini'' söylü- yordu.

1920'de Serapion Kardeşliği adlı avantgard yazar topluluğunun üyesi oldu. Mağara, Rus ve En Önemli Hakkında gibi edebiyat tarihine geçen öyküleri bu dönemin eserlerindendir.

Maksim Gorki tarafından davet edildiği Dünya Edebiyat Topluluğu'nun bir üyesi iken gemilerde çalışmaya devam etti. Zamyatin, dönemin canlı kültürel ve edebi akımlarının göbeğinde dururken işçi sınıfından hiç kopmadı. Bu, 1917 Devrimi'nden üç yıl sonra, 1920'de ona, bürokrasinin iktidarını ve özgürlük adı altında insanların mutsuzluğuna dayalı baskıcı bir rejimin kapıda olduğunu gösterecekti.

Biz
1920 yılında Rusya'da yazılan Miy (Biz), 1924 yılında İngiltere'de yayımlanabildi. Ardından Rusya'da basımı yasaklandı. Zamyatin yine tutuklandı ve daha önce kaldığı hücreye konuldu. Biz'in Rusça ilk basımı ancak 1988'de yapılabildi.

Zamyatin'in romanı, sosyalist devrim yapmış bir toplumun 26. yüzyılda geçen hikâyesidir. İnsan kendi benliğinden ve doğadan tamamen koparılmıştır. Cam duvarları olan evlerde yaşamaktadır. Perdeler ancak sevişme sırasında kısa bir süreliğine indirilebilir; bu eylem de bireylerin iradeleri sonucu değil sistem tarafından belirlenir.

Zamyatin, anti-kahramanı D-503'ün günlüğü aracılığıyla eşitlikçi ve özgürlükçü bir söylem altında toplumun atomize edilmesi, bireysel benliğin ezilmesi, mutluluk ve hazzın bastırılması, bağımsız düşünce ve yaratıcılığın devlet tarafından kontrol altına alınmasını anlatır. Toplum öylesine ilerleşmiştir ki akıl almaz şeyler olmaktadır, ancak kimse mutlu olmadığı gibi aslında özgür de değildir.

Bülent Somay, Biz'e yazdığı önsözde romanın merkezî noktasını anlatır:

"Zamyatin'in getirdiği tartışma ise düşünen ve hayal eden insan için özgürlük ve mutluluğun özdeş kavramlar olduğudur. (...) özgürlük mutsuzluğa gebe olmak zorunda değildir Zamyatin'de. Başkaldırmak, alışılagelmiş olanla mücadele etmek acı verir gerçi, ama "dünü bugün, bugünü de dün olarak yaşamak daha zordur." Zamyatin'in ütopyası kesintisiz bir mücadeledir, bugüne daima yarının gözüyle bakarak, kendi kurduğunu, kurumlaşmaya başladığı andan itibaren yeniden yıkarak sürdürülen bir mücadele. Ütopya, Zamyatin için bir ufuktur, ona sürekli olarak yaklaşılır, ancak varılamaz. "Vardık", teslim olmaktır, gerçek sorular ise "neden" ve "peki sonra ne olacak'tır?"

Zamyatin'i bunları tartışmaya iten tek bir ülkeye sıkışmış devrimin sorunlarıdır. 1917'de devrim olur, 1919'da iç savaş başlar. 1921'e kadar toplumun tüm kaynakları savaş ekonomisi tarafından yutulmuştur. 1920'ye gelindiğinde 1917 Devrimi'ni gerçekleştiren işçilerin çoğu cephelerde ölmüştü. İşçi sınıfı örgütleri Sovyetler yok olurken devlet partiyle iç içe geçmişti. Bürokrasi hâkim bir güç olmuştu. Biz bu yüzden Rusya'da yayımlanamadı, rejim eleştiriyi kabul etmiyordu.

Birçok yazar hakkında soruşturmalar sürüyordu. Stalin liderliğindeki Bolşevik Parti, bürokrasinin bir baskı aygıtına dönüştürülmüştü. Yazarlar ve sanatçılara rejimi övmeleri ve parti çizgisinden dışarı çıkmamaları dayatılıyordu. 1925'te devrimin yenildiğini gören ünlü şair Yesenin intihar etti. Arkadaşı fütürist şair Mayakovski ise 5 yıl direnebildikten sonra 1930'da intihar edecekti.

Zamyatin, Stalin'in emriyle çalışan Yazarlar Birliği'nden 1929 yılında istifa etti. 1929, Rus Devrimi'nin kalıcı olarak yenilgiye uğratıldığı ve Rusya'da devlet kapitalist rejimin hâkim olduğu yıldı. Üzerindeki baskılar hızla artarken Zamyatin, 1931 yılında Rusya'dan ayrıldı. 1937'de ölene kadar Paris'te yaşadı. Hikâyeler yazmaya devam etti.

Gelecek
Stalinizm, Rus Devrimi'ni boğdu. Emek sömürüsünü hâkim kılarken her türden düşünceyi potansiyel bir muhalefet odağı olarak görerek yasakladı. 1917 Devrimi ile başlayan kültürel canlılık, yerini partiyi ve Stalin'i öven, Rus işçilerin ve köylülerin yaşadıklarını asla konu etmeyen bürokrasinin sosyalist gerçekçiliği'ne bıraktı. Ancak Zamyatin'in eseri yok edilemedi.

21. yüzyıl sosyalizmi, stalinist rejimleri tümüyle reddediyor. Kötü bir sosyalizm olamaz. Devletin, ordunun, bürokrasinin, gizli polisin olduğu bir toplumda özgürlük yoktur. Özgürlük ve mutluluk türdeş kavramlardır; biri lehine diğeri bastırılamaz. Başka bir dünya, özgür bireylerin yaratıcılığına ve kişisel farklarından doğan dinamizme dayanır. Herkesin tek tip olduğu bir toplumu kurmaya niyetimiz yok. Stalinist bürokrasi yıkıldı ve Zamyatin'in eleştirisi geçmişten geleceğe bir uyarı olarak yaşamaya devam ediyor.

Biz, distopik edebiyat için öncü oldu. George Orwell'in 1984'ü, Aldous Huxley'in Cesur Yeni Dünyası ve Ursula K Leguin'in Mülksüzler'i bu türün en tanınmış örnekleridir.